یکی از شکایات شایع بیماران، اختلال در شروع خواب به دنبال احساس بی قراری در اندام ها به خصوص پاها می باشد.حدود ده درصد افراد در طی زندگی دچار سندرم‌پای‌بی‌قرار می شوند.عوارض ناشی از این اختلال می تواند موجب احساس کلافگی و به دنبال آن احساس ناخوشایند جسمی و روحی در فرد شود. در این مقاله قصد داریم به بررسی بیماری سندروم پای بی قرارو علل ایجاد آن بپردازیم. در ادامه راههای پیشگیری و درمان آن را توضیح خواهیم داد.
نشانگان پای بی قرار یا آرال‌اس (RLS)، یک سندرم عصبی است که اغلب اندامها را درگیر می‌کند و منجر به اختلال خواب فرد می شود. از نشانه های این بیماری برخی تحریکات آزار دهنده حسی در اندام های تحتانی در هنگام خواب است. به عنوان مثال احساس سوزن سوزن شدن، خارش و یا حس حرکت کردن حشره زیر پوست، که البته دردناک نیست. این موارد فرد را بی قرار و وادار به حرکت دادن اندام جهت تسکین موقتی می‌کند. از علایم شاخص سندرم‌پای‌بی‌قرار میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- تشدید علایم هنگام درازکشیدن یا نشستن
- بهبود علایم با حرکت دادن اندامها مثلا راه رفتن یا کشش عضلانی
- تشدید علایم در عصر و شب
چه علائمی ممکن است در همراهی با نشانگان پای بی قرار وجود داشته باشد؟
یکی از نشانه های شایع این عارضه، اختلال دوره‌ای حرکت اندام (PLMD) طی خواب می باشد. این اختلال به صورت انقباض و خم شدن مچ پاها به مدت ۲۰ الی ۴۰ ثانیه اتفاق می افتد. این موضوع هنگام خواب و هر ۰.۵ الی ۵ ثانیه تکرار می شود. ممکن است خود فرد متوجه بروز آن نبوده ولی باعث به هم خوردن تداوم خواب شبانه می گردد. در نتیجه فرد در طی روز دچار خستگی و پرش های تکراری و دوره ای در اندامها میشود.
توام شدن حرکات دوره ای طی خواب و سندرم‌پای‌بی‌قرار باعث بروز فشار خون بالا در افراد می شود. علت فشار خون بالا در افراد مبتلا به سندروم پای بی قرار، تحریک سیستم اتونوم (سیستم عصبی سمپاتیک/پاراسمپاتیک) است. همچنین این افراد ممکن است در طول روز دچار سردردهای تنشی و میگرنی شوند که بیشتر به اختلال خواب شبانه آنها مرتبط است. اختلال یادگیری و حافظه نیز از مشکلات متداول این عارضه هستند که باید به آن توجه نمود.
چه افرادی در معرض ابتلا به سندرم پای بی قرار هستند؟
این نشانگان در همه گروه های سنی حتی در اطفال نیز ممکن است دیده شود. هر چند در افراد میانسال و سالمند شایعتر است. میزان ابتلا در خانم ها بیشتر و حدود دوبرابر می باشد.
البته باید دقت نمود که فرد باید حداقل سه بار در هفته و به مدت سه ماه دچار علایم سندرم‌پای‌بی‌قرار باشد. این نشانگان اغلب به مدت طولانی افراد را درگیر می کند و تشخیص حتی ده تا بیست سال به تعویق می افتد. شیوع آن در افراد بین ۵ تا ۱۵ درصد است. علایم سندرم‌پای‌بی‌قرار بعد از پنجاه سالگی تشدید می شوند به طوری که حتی ممکن است نشانه ها در طی روز نیز وجود داشته باشد.
علت بروز سندرم‌پای‌بی‌قرار چیست؟
علت ایجاد سندرم‌پای‌بی‌قرار هنوز دقیقا شناخته شده نیست. این که چرا بعضی افراد بدون بیماری زمینه ای دچار این علایم می شوند را میتوان در علل ژنتیکی جستجو کرد. تاکنون هفت ژن را در افراد بیمار شناسایی کرده اند. این تغییرات ژنی سبب بروز تغییراتی در مسیر دوپامینی و هموستاز آهن در مغز می شود. چگونگی این تغییرات به وسیله مطالعات بیوشیمیایی و تصویربرداری به اثبات رسیده است. نکته قابل توجه اینکه احتمال بروز این عارضه در خویشاوندان، ۲۵ تا ۷۵ درصد بیشتر است. در صورتی که فرد دچار فرم فامیلی بیماری باشد، علایم وی در سن کمتر از ۴۵ سالگی ظاهر می شوند.
در کنار علل ژنتیکی و فامیلی شرایط دیگری نیز وجود دارند که سبب ایجاد سندرم‌پای‌بی‌قرار میشوند. از جمله این موارد کمبود منیزیوم، کمبود اسید فولیک، کمبود ویتامین بی۱۲ ، دیابت قندی، بیماریهای روماتیسمی مثل آرتریت روماتوئید و شوگرن، اورمی، اهدای خون مکرر و … را می توان برشمرد.
۲۵ الی ۴۰ درصد خانم های باردار نیز دچار سندرم‌پای‌بی‌قرار میشوند. علایم سندروم طی چند هفته پس از زایمان برطرف میگردد اما این افراد چهار برابر بیشتر در معرض ابتلای بعدی به این سندرم می باشند.
۲۵ الی ۵۰ درصد افراد دچار نارسایی مزمن کلیه به خصوص در حین همودیالیز نیز دچار این سندرم میشوند که ممکن است بعد از پیوند کلیه علایم بیمار مرتفع گردد.
آیا داروها میتوانند موجب ایجاد یا تشدید علایم سندرم‌پای‌بی‌قرار شوند؟
در پاسخ به این سوال باید بگوییم که عوارض مصرف بعضی داروها میتواند ایجاد کننده یا تشدید کننده این سندرم باشد. که در اینجا به چند دسته دارویی مسبب اشاره میکنیم:
- داروهای کاهنده سطح دوپامین مثل متوکلوپرامید یا داروهای مصرفی در بیماران اعصاب و روان
- دیفن هیدرامین
- داروهای ضد افسردگی افزایش دهنده سطح سرتونین مثل سرترالین، سیتالوپرام، دولوکستین و …
- داورهای بتابلوکر مثل پروپانولول، آتنولول، بیسوپرولول و … که معمولا برای کاهش دادن فشار خون بالا و یا بیماری های قلبی مورد استفاده قرار می گیرند.
- لیتیوم
همچنین مصرف الکل،قهوه و استعمال نیکوتین(سیگار کشیدن) از علل تشدید کننده علایم می باشند.
تشخیص سندرم‌پای‌بی‌قرار
تشخیص اولیه بر اساس شرح حال بیمار و معاینه پزشک متخصص مغز و اعصاب و سپس بررسی های تکمیلی بیشتر انجام می شود. در آزمایشات که برای تشخیص بیماری تجویز می شود می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
- بررسی سطح آهن
- بررسی میزان فریتین خون
- درصد اشباع ترنسفرین
- آزمایشات کلیه
- آزمایش تیروئید
- بررسی ابتلا به دیابت قندی و
- اندازه گیری سطح خوبی ویتامین ها
همچنین در صورتی که برای بیمار علل ثانویه مثل درگیری اعصاب محیطی مطرح باشد، نورولوژیست انجام تست نوار عصب و عضله را به بیمار توصیه می کند. این آزمون به تشخیص بیماری کمک خواهد کرد.
در موارد ابتلای کودکان به سندرم‌پای‌بی‌قرار و یا زمانی که سندروم با اختلال خواب همراه شود، برای تشخیص دقیق تر بیماری، آزمایش پلی سومنوگرافی (تست خواب) توسط پزشک تجویز می گردد.
درمان های غیر دارویی سندرم‌پای‌بی‌قرار
در صورتی که علایم بیمار خفیف باشد متخصص مغز و اعصاب برخی فعالیت های ساده روزمره را برای کنترل عوارض تجویز می نماید. این فعالیت های ساده که تا حد زیادی نیاز به دارو را رفع نموده و اثرات بهبود دهنده دارند.
شاید بتوان بهترین و موثرترین روش برای درمان نشانه های سندروم پای بی قرار را تغییر و اصلاح سبک زندگی دانست.
از جمله این اقدامات اجتناب از مصرف کافئین، نوشیدنی های الکلی و استعمال دخانیات می باشد. با ترک سیگار و کاهش مصرف نوشیدنی های حاوی کافئین مثل قهوه، چای و نوشابه های گازدار میتوان تا حد زیادی علایم این سندرم را کاهش داد.
برخی از دیگر توصیه های یک نورولوژیست، برای درمان نشانگان پای بی قرار مواردی از این دست می باشند:
- انجام ورزش های هوازی و اجتناب از بی تحرکی: ورزش های سبک هوازی مثل شنا کردن و پیاده روی میتواند در کاهش بی قراری پاها موثر باشد. البته باید از انجام دادن ورزش های سنگین خودداری کرد.
- دوش آب گرم یا سرد قبل از خواب
- ماساژ دادن مرتب اندامهای درگیر و انجام حرکات کششی موثر: از تکنیک های غیردارویی موثر انجام دادن ماساژ و بهره گیری از روش های آرام سازی عضلانی و ریلکسیشن و یوگا می باشد.
- قطع مصرف داروهایی که علایم سندرم‌پای‌بی‌قرار را تشدید می‌کند، نیز یکی از روش های غیر دارویی است. البته قطع داروها بسته به صلاحدید پزشک معالج باید صورت گیرد. آگاهی متخصص مغز و اعصاب از لیست دقیقی از داروهای مصرفی و مکمل های گیاهی و شیمیایی که بیمار مصرف می نماید، کمک شایانی به نورولوژیست در یافتن علل ایجاد کننده پای بی قرار می کند.
درمان های طبیعی و بر پایه رژیم غذایی
از روش های موثر در بهبود دادن نشانه های سندرم پای بی قرار،اصلاح رژیم غذایی است. همان طور که گفتیم کمبود منیزیم در بدن میتواند سبب تشدید علایم پای بی قرار شود. با مصرف مقادیر مناسب منیزیم میتوان درد و احساس ناراحتی موجود در پاها را کاهش داد. بر اساس پیشنهاد سازمان ملی سلامت آمریکا میزان مصرف روزانه منیزیوم در مردان ۴۰۰- ۴۲۰ میلیگرم و در زنان ۳۱۰-۳۲۰ میلی گرم می باشد.
در چه مواد غذایی می توان مقادیر مناسبی از منیزیوم را دریافت کرد؟
با قرار دادن غذاهای حاوی منیزیوم در رژیم غذایی می توان سطح آن را در بدن به ایده آل رساند. از مهمترین مواد غذایی سرشار از منیزیوم می توان بادام درختی، بادام زمینی، غلات، لوبیا، اسفناج، کره بادام زمینی، نان گندم، آواکادو، سیب زمینی، برنج، ماست، موز، شیر، ماهی سالمون و سینه مرغ را برشمرد.
توصیه دیگر متخصصین تغذیه و پزشکان به شما این است که آهن رژیم غذایی خود را افزایش دهید. زیرا یکی از موارد تشدید علائم سندرم‌پای‌بی‌قرار، کم خونی است. کم خونی ارتباط مستقیم با سطح آهن دریافتی در رژیم غذایی دارد. با افزایش آهن دریافتی میتوان شدت علایم این سندرم‌پای‌بی‌قرار را تا حد زیادی کاهش داد. مواد غذایی سرشار از آهن عبارتند از: جگر، گوشت قرمز، زیتون، اسفناج، مارچوبه، عدس، شکلات تلخ، ماهی ساردین و پسته و …
مصرف ریشه گیاه والرین یا سنبل کوهی یا سنبل الطیب که سرشار از اسید آمینه و الکالوئید است بیشتر جهت کمک به خواب به کار میرود. مصرف دمنوش آن سی دقیقه قبل از خواب منجر به بهبود کیفیت خواب و کاهش علائم سندرم‌پای‌بی‌قرار میشود.
درمان های دارویی سندرم‌پای‌بی‌قرار
در درمان موارد متوسط یا شدید پزشکان نورولوژیست درمان دارویی را برای بیماران در پیش می گیرند. در برخی بیماران علت مشخصی برای این سندروم پیدا نمی شود. در این موارد داروهای تجویزی تنها شش ماه تا دو سال اثر بخشی دارند و ممکن است پس از آن تحمل دارویی ایجاد شود. در مورد این بیماران متخصص مغز و اعصاب مجبور به تغییر داروها و تجویز داروهای جدید برای سندرم‌پای‌بی‌قرار می گردد. این بدان معنی است که بیماری که به مدت شش ماه با مصرف دارو بهبودی داشته است مجددا دچار بروز علایم و تشدید آن خواهد شد.
در چه مواردی فرد نیازمند دارو درمانی جهت بهبود علائم می باشد؟
در مواقعی که درد آنقدر شدید است که بیمار قادر به تحمل آن نیست، یا شدت احساس بی قراری در حدی است که بیمار را مستاصل می کند و زمانی که درمانهای غیردارویی کمک چندانی در کاهش دادن نشانه های بیماری سندرم‌پای‌بی‌قرار نداشته باشند، نورولوژیست دارو درمانی را پیشنهاد می کند.
همچنین در صورت همراهی سندرم‌پای‌بی‌قرار با اضطراب،افسردگی و بی خوابی دارو درمانی انتخاب مناسبی است که از سوی نورولوژیست انتخاب می شود. در افرادی که به دنبال سندرم‌پای‌بی‌قرار دچار اختلال در خواب می شوند، استفاده از داروها میتواند نقش به سزایی در درمان سندرم و همچنین بهبود خواب داشته باشد.
اولین تجویز برای درمان دارویی با توجه به مکانیسم این سندرم داروهای افزایش دهنده سطح دوپامین خون هستند. از داروهای این دسته مثل پرامیپکسول، روپرینول و لوودوپا و بروموکریپتین برای درمان سندرم‌پای‌بی‌قرار استفاده میشود.
ممکن است در موارد شدید و مقاوم به درمان، داروهای دسته مخدر ها مثل متادون و اکسی کدون نیز تجویز شوند.
سایر داروهای مصرفی عبارتند از پرگابالین و گاباپنتین و داورهای آرام بخش مثل کلونازپام
در بیمارانی که تحت همودیالیز هستند استفاده از آمپول ونوفر جهت اصلاح کم خونی وبهبود علایم سندرم موثر خواهد بود.
پیش آگهی
در مواردی که علت ثانویه در بیماران درمان شود اکثر بیماران بهبود یافته و در صورتی که علت شناخته شده ای وجود نداشته باشد ، دو سوم بیمارن در طی زمان بهبود می یابند.
